سیر مهریه در طول تاریخ و در میان اقوام و ادیان مختلف

در سلسله مقالات تاریخ حقوقی این بار جرأت کردیم و سری زدیم به موضوع جنجالی مهریه! قبل از شروع لازم است که یک طرح کلی از موضوع مورد بحثمان ارایه دهیم: دوستان در این کار می توانند سیر مهریه را در طول تاریخ ایران همچنین بابل و یونان قدیم مهر در اسلام در یهودیت،مسیحیت وزرتشتی مشاهده نمایند. لذا با توجه به زمینه های مختلف مورد بررسی به اجبار از هرکدام به صورت مختصر یاد کرده ایم.در ابتدای کار یک مقدمه مختصر و کلی در رابطه با مهریه ارایه می دهیم سپس به اصل مطلب باز میگردیم.
از ماده ی 1078 قانون مدنی تا 1101 در رابطه با مهر است،لیکن از بررسی مواد قانونی میتوان این تعریف را از مهریه به دست داد:«مهر مالی است که به مناسبت عقد نکاح، مرد ملزم به دادن آن به زن است و این الزام ناشی از حکم قانون است و ریشه ی  قراردادی ندارد،بنابراین نفس مهریه نوعی الزام قانونی است که بر شوهر تحمیل میشود وتعیین مقدار مهر منوط به تراضی زوجین است1»
قدیمی ترین قانون مهر:در زمینه ی مهر بر خلاف تصور خیلی ها که آن را از ابداعات اسلام می دانند باید عرضه داشت که بحث مهر به قول حقوقدان ها از قواعد امضایی اسلام است به این معنی که اسلام وجود مهریه را قبول کرده ولی در عین حال آن را اصلاح نیز کرده است.پس تاثیر اسلام بر مهریه همانا تبدیل آن از یک امر مادی به امری معنوی بوده است زیرا که« مساله ی مهر شاید در دوره ای از زندگی بشر واقعا قیمت زن بود2»
در زمینه ی مهر«قدیمی ترین قانونی که تا به حال شناخته شده قانون حمورابی می باشد .طبق مواد 138 و 139 قانون مزبور اگر زن عقیم بود و طلاق داده شود شوهر مکلف است که مهر و جهیزیه ی وی را تسلیم کند و در صورتی که زن مهریه و جهیزیه نداشته باشد پرداخت مقدار یک من نقره به او ضروری است و هر گاه زن مرتکب ترک خانواده و یا اعمالی از قبیل آن شود به لحاظ جرم ارتکابی شوهر از تسلیم مهریه و جهیزیه معاف بوده.



.با نظر به مراتب فوق معلوم میشود که قانون حمورابی با وضع مواد خاصی درباره ی مهریه آن را از احکام عقد نکاح تلقی کرده است.»
مهریه در ایران قبل از اسلام:تصور رایج بر این است که مهریه های کلان،یا عندالمطالبه بودن مهریه مربوط به دوره ی اسلامی است اما  نتایج پژوهش های اخیر بر روی عقدنامه های پهلوی و پازند نشان میدهد که این موارد ریشه در ایران باستان و دوره ی پیامبری زرتشت دارند کما اینکه در قباله های ازدواج زمان زرتشت پیامبر نیز میزان مهریه ی عند المطالبه که بر ذمه ی داماد بوده درج شده است.به طور مثال دریکی از متون دعایی پازند3 علاوه بر اینکه به ازدواج اشاره های مستقیمی شده است به صراحت از مهریه ای گزاف سخن می راند! این متن «دعای نکاح گفتن »است که در صفحه ی 127متون پازند قرار دارد.برای آشنایی بیشتر با شرایط اسناد آن دوره قسمتی از این متن را در اینجا می آوریم:«به نام آفرین دادار هروسب آگاه...بخشش کند دو هزار درم سیم سپید ویژه(ناب)و دو دینار زر سرخ سره ی نیشابوری به نام و سروری فلانی رسید.در حضور شما خویشاودان این سروری که به وصلت مسطور هر دو آمد فلانی در حضور شما در مورد دادن مبلغ فوق و نیز وفای به عهد به زبان قبول کرد... »نکته ی جالب توجه  این است که میزان مهریه از دوران باستان به بعد رو به کاستی گذاشته است! وقابل   
توجه جامعه شناسان عزیزکه به دنبال ریشه های مهریه های سنگین امروزی اند باید آنها را به تاریخ و پیشینه ی ایرانیان ارجاع داد چرا که وجود مهریه های کلان ریشه در آداب باستانی ما دارد!(پس تازه، خانم های امروزی ایران نسبت به زنان باستان سطح توقعشان را پایین هم آورده اند!) مثلا همین دو هزاردرهم سیم سپید ناب ودو دینار زر سرخ سره ی نیشابوری به هیچ عنوان کم تر از چندین میلیون پول رایج امروزی نمی باشد!
در رابطه با قوانین ریز حاکم بر مهردر حقو ق زرتشت باید اشاره کرد  «که زن می توانسته مهری را که شوهر به او داده یا تعهد به تسلیم آن کرده است به او ببخشد اما در صورتی که زن مهر را گرفته و بعدا عیبی از قبیل نازا بودن در او ملاحظه می شد،حق زن نسبت به مهر ساقط و شوهر مجاز در استرداد آن بوده است4»
از منابع دیگری که وجود مهر را در تاریخ ایران قبل از اسلام تایید می کند شاهنامه است«نمونه ی مهریه در ازدواج زال و رودابه در شاهنامه چنین گزارش شده :سزاوار از او خلعت آراستند \ ز گنج آن چه پر مایه تر خواستند\ به کابل دگر سام را هر چه بود\ ز کاخ و ز باغ و ز کشت و درود\به سیندخت بخشید و دستش به دست\گرفت و یکی نیز پیمان ببست5»
مهریه در آیین یهود و مسیحیت:در کتاب مقدس تورات به قرار دادن مهریه اشاره شده است.مهریه در آیین یهود عند المطالبه نیست بلکه در زمانی که نکاح انحلال یابد به زن پرداخت می شود.مهر اکنون نیز بین اسراییلی ها از ارکان عقد نکاح به شمار می رود و کلیه ی فرق یهود نکاح بدون آن را باطل می دانند.در فرقه ی کاتولیک مهریه وجود ندارد وفرقه ی پروتستان تعیین صداق را الزامی نمی داند ولی با موافقت زوجین و والدین آنها می توان صداق را تعیین و در نکاحنامه تصریح نمود.                                      مهریه در بابل:مهریه را به عنوان قیمت دختر به پدر می پرداختندواگر پدر از طبقه روحانی بود به مادر می رسید6.
مهریه در یونان قدیم:آنچه از کتب مربوطه از این باب بر می آید:«از جمله تشریفاتی که برای ازدواج در یونان صورت می گرفته این بوده است که پدر دختر بدون اخذ مبلغی پول یا هدیه از طرف داماد به علاوه ی انتقال حقوق خود نسبت به دختر با ازدواج وی موافقت نمی کرده است.7»


1.محمدجعفرلنگرودی،مجموعه محشی قانون مدنی(علمی ـتطبیقی ـ تهرتاریخی)
2.محمد جعفر لنگرودی،تاریخ حقوق ایران،کانون معرفت،ص339و340
3.پازند:دوستان اطلاع دارند که پازند شرحی است که بر زند نوشته شده است،زند نیز خود شرحی است که توسط زرتشت براوستا نوشته شده تا درک آن برای همگان روشن تر شود.
4.تقریرات تاریخ حقوق،دکترعلی آبادی،ص75،68،63
5.تاریخ حقوق ایران،سید حسن امین،چاپ اول 1382،انتشارات دایرة المعارف ایران شناسی،ص71
6.صالح،علی پاشا،مباحثی ازتاریخ حقوق،انتشارات دانشگاه تهران.بهمن1348.ص112
7.مهریه،دکتر علی آزاد،ص16